Litwa. Jest ustawa o mniejszościach narodowych, ale nie takiej oczekiwano

W czwartek, 7 listopada litewski Sejm przyjął nową ustawę o mniejszościach narodowych zainicjowaną przez Ministerstwo Sprawiedliwości.

Za przyjęciem ustawy głosowało 67 posłów, 4 wstrzymało się od głosu, nikt nie był przeciw.

Przed głosowaniem minister spraw zagranicznych Litwy, Gabrielius Landsbergis, ostrzegał, że dalsze przeciąganie prac legislacyjnych mogłoby zaszkodzić relacjom z Polską, która na „wszystkich poziomach” interesuje się losem tej regulacji.

Jednocześnie podkreślił, że Litwa nie traktuje ustawy jako „nagrody” dla mniejszości, lecz jako swoje suwerenne zobowiązanie wobec obywateli.

Z „polskich” posłów w głosowaniu udział brały tylko posłanki Beata Pietkiewicz (niezależna) oraz Ewelina Dobrowolska z Partii Wolności argumentując, że nowe przepisy mają zapewnić podstawowe prawa mniejszości narodowych i oddzielić je od kwestii migracyjnych. Jej zdaniem ustawa spełnia wymogi ochrony praw mniejszości, choć nie odnosi się do bardziej szczegółowych kwestii, takich jak dwujęzyczne tablice czy pisownia nazwisk. Na poprzednim głosowaniu argumentowała, że „to nie jest ustawa idealna, ale obecnie nie mamy żadnej”.

Inni „polscy” posłowie - Rita Tamašunienė oraz Czesław Olszewski z Akcji Wyborczej Polaków na Litwie - Związku Chrześcijańskich Rodzin nie byli obecni na głosowaniu, choć wcześniej Tamašunienė zgłaszała poprawki, które zostały odrzucone. Sama Tamašunienė wypowiedziała się na temat ustawy i nazwała ją „okładką bez treści”.

- Ustawa jest pusta, deklaratywna i ogranicza się jedynie do określenia, kogo zaliczamy do mniejszości narodowej – oceniła posłanka Tamašunienė

Litwa nie miała takiej ustawy od 2010 roku, kiedy wygasła poprzednia wersja z 1989 roku. Kolejne próby uchwalenia nowej ustawy kończyły się niepowodzeniem.

Obecna wersja, przygotowana przez Ministerstwo Sprawiedliwości, ma wejść w życie 1 stycznia 2025 roku, jeśli podpisze ją prezydent.

- Ustawa skutecznie rozwiąże kwestie zapewnienia praw mniejszości narodowych – ustali prawa i wolności osób należących do mniejszości narodowych, ich obowiązki oraz obowiązki państwa, w celu zachowania obyczajowej, kulturowej i językowej tożsamości mniejszości narodowych - głosi komunikat litewskiego Ministerstwa Sprawiedliwości.

Według minister sprawiedliwości Eweliny Dobrowolskiej Sejm ratyfikował Konwencję Rady Europy w sprawie ram ochrony mniejszości narodowych już w 2000 roku bez zastrzeżeń. Od tego czasu organizacje międzynarodowe nieustannie podkreślają, że na Litwie w dalszym ciągu brakuje kompleksowych regulacji prawnych mających na celu ochronę praw mniejszości narodowych. Stwarzało to niepewność co do zapewnienia praw i wolności obywateli Litwy o innej tożsamości narodowej niż litewska.

- Przepisy nowej ustawy stworzą silne zaangażowanie państwa na rzecz mniejszości narodowych, naszych obywateli. Ustawa określa główne zasady polityki mniejszości narodowych i bardzo wyraźnie oddziela politykę litewskich mniejszości narodowych od polityki migracyjnej. To pozytywne i bardzo ważne kroki w kierunku uregulowania kwestii związanych z mniejszościami narodowymi - powiedziała Ewelina Dobrowolska po przyjęciu dokumentu w Sejmie.

Z kolei Beata Pietkiewicz, niezależna posłanka polskiej narodowości, wielokrotnie opowiadała się za potrzebą przyjęcia Ustawy o mniejszościach narodowych, jednak krytykowała przyjęte w toku poprawki, które „uczyniły tę ustawę nieskuteczną”. Na głosowaniu o przyjęcie ustawy wstrzymała się od głosu. Również skrytykowała formułę ustawy.

- Nie na taką ustawę czekaliśmy – oświadczyła. - Chcieliśmy konkretnych zapisów prawnych dotyczących używania języka mniejszości narodowych w miejscowościach zwarcie zamieszkałych przez mniejszość, w sprawie pisowni nazwisk, nazewnictwa ulic i miejscowości - skomentowała.

Co zawiera ustawa

Nowe prawo definiuje pojęcie mniejszości narodowej, ustala kryteria mniejszości narodowej, ustala warunki i obowiązki realizacji praw osób należących do mniejszości narodowej, ustanawia przepisy dotyczące kształtowania i realizacji polityki państwa w państwie dziedzinie mniejszości narodowych.

Ustawa zawiera definicję osoby, która należy do mniejszości narodowej. Jest to obywatel Litwy, który ma odmienną tożsamością narodową od tożsamości większości narodowej w kraju i pragnie ją pielęgnować.

Ustawa stanowi, że każda osoba należąca do mniejszości narodowej ma prawo do swobodnego i nieograniczonego posługiwania się swoim językiem w życiu prywatnym i publicznym, w mowie i piśmie.

Nowy dokument zakłada, że nikogo nie można zmusić do udowodnienia przynależności do mniejszości narodowej, do publicznego ujawnienia swojej tożsamości narodowej ani do wyrzeczenia się przynależności do mniejszości narodowej.

Wreszcie podkreślono warunki edukacyjne mniejszości narodowych, zapewniając dodatkowe wsparcie w przypadku, gdy językiem nauczania mniejszości narodowych jest jeden z języków Unii Europejskiej.

Ustawa przyznaje mniejszościom narodowym prawo do nauki w języku ojczystym lub języka mniejszości narodowej w szkołach ogólnokształcących i pozaformalnych.

Mówi także o realizacji praw obywatelskich i politycznych oraz wolności mniejszości narodowych. Ustawa przyznaje osobom należącym do mniejszości narodowych prawo do zrzeszania się w organizacjach, zakładania stowarzyszeń i organizacji politycznych.

Rada Mniejszości Narodowych

Uregulowana zostaje także reprezentacja mniejszości narodowych, ugruntowując status instytucji reprezentującej interesy mniejszości narodowych – Radę Mniejszości Narodowych. Przedstawicielami tej rady będą także osoby należące do mniejszości narodowych.

Ma to być kolegialna instytucja doradcza, przedstawiająca propozycje instytucji upoważnionej przez Rząd, odpowiedzialnej za realizację polityki mniejszości narodowych, instytucjom państwowym i samorządowym. W skład Rady mają wchodzić przedstawiciele organizacji zrzeszających mniejszości narodowe, organizacji pozarządowych. Główne zadanie Rady – monitorowanie przestrzegania praw mniejszości narodowych oraz doradzanie w sprawach związanych z ich ochroną i rozwojem.

Ustawa zwraca także uwagę na historyczne mniejszości narodowe, które „są zagrożone i nie mają własnej historycznej ojczyzny”. Dokument stanowi, że historyczne mniejszości narodowe mają prawo do przetrwania i zachowania swojej kultury, tradycji, zwyczajów i języka.

Mniejszości narodowe na Litwie

Na podstawie danych Republiki Litewskiej z 2021 r. według wyników powszechnego spisu ludności i mieszkań w 2021 r. na Litwie mieszkało 2 mln osób. 810 tys. ludności, w tym 432 tys. są przedstawicielami mniejszości narodowych. Polacy stanowią największą wspólnotę narodową zamieszkującą Litwę. Według danych Litewskiego Departamentu Statystyki w 2021 r. w kraju mieszkało około 183 400 Polaków (6,5 proc.), Rosjan – 141,1 tys. (5 proc.), Białorusinów – 28,1 tys. (1 procent).

Według statystyk Departamentu Migracji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Litewskiej na początku 2023 roku na Litwie mieszkało 94,9 tys. obywateli Ukrainy.

Zgodnie z prawem Republiki Litewskiej mniejszości narodowe zamieszkujące kraj mają zagwarantowane prawo do prowadzenia państwowych lub niepaństwowych placówek przedszkolnych, szkół ogólnokształcących i klas w języku ojczystym. W celu nauki i doskonalenia języka ojczystego dla nielicznych i niezbyt zwartych grup etnicznych w państwowych szkołach ogólnokształcących można tworzyć klasy i zajęcia fakultatywne oraz szkółki niedzielne. Szkoły języków mniejszości narodowych zlokalizowane są na terenach o dużej i zwartej populacji mniejszości narodowych.

W celu nauki lub doskonalenia języka ojczystego dla mniejszości etnicznych, które są nieliczne i dalekie od zwartych, można organizować dokształcanie w państwowych szkołach ogólnokształcących oraz tworzyć szkoły sobotnio-niedzielne.

Ormianie, Białorusini, Grecy, Karaimi, Łotysze, Polacy, Rosjanie, Tatarzy, Ukraińcy, Niemcy, Żydzi mieszkający na Litwie utworzyli szkoły sobotnio-niedzielne, których jest obecnie około 40. Uczą języka ojczystego, przybliżają kulturę i tradycje narodowe, historii i dziedzictwa kulturowego.

Polacy na Litwie

Według danych Litewskiego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań w 2011 r. w mieszkało 200 317 osób pochodzenia polskiego, a w 2021 roku 186 421 Polaków, czyli 6,52 proc. ludności tego kraju.

Największy udział ludności narodowości polskiej zamieszkuje gminy Soleczniki (76,3 proc.), Wilno (46,8 proc.), Troki (27,5 proc.) i rejon święciański (24,3 proc.).

W tym czasie znacznie zmniejszyła się również liczba ludności i Litwy. Obecne liczy 2,8 mln osób, a było 3,6 mln.

Litwa jest jedynym krajem, w którym przedstawiciele polskiej mniejszości narodowej mogą zdobyć nie tylko wykształcenie średnie, ale także wyższe lub wyższe w swoim języku ojczystym

Według litewskiej Narodowej Agencji Edukacji na Litwie działają 64 szkoły z polskim językiem wykładowym, w tę liczbę wschodzą filie. Gimnazjów, pełnych szkół kończących się maturą, jest 35.

Polskie gimnazja stanowią około 10 proc. wszystkich gimnazjów na Litwie. To więcej niż proporcja Polaków na Litwie. Natomiast od zawsze uczniowie wszystkich szkół polskich stanowili około 4 proc. uczniów na Litwie.

W polskich szkołach na Litwie nowy rok szkolny 2024/2025 rozpoczęło ponad 11 tysięcy uczniów, w tym ponad tysiąc pierwszoklasistów. Z kolei edukację po wakacjach wznowiło około ośmiuset uczniów klas maturalnych.

Do jednych z największych wyzwań dzisiejszej oświaty na Litwie należy brak nauczycieli. Polskie szkoły również się z tym zmagają.

Obecnie na Litwie działa około 50 organizacji pozarządowych litewskich Polaków, stowarzyszeń kulturalnych, oświatowych, charytatywnych, zawodowych i innych. Spektrum działania tych organizacji jest szerokie: zespoły pieśni i tańca, chóry, teatry, kluby przewodników, kluby weteranów i inne, uniwersytet III wieku. Organizacje pozarządowe skupiają różne grupy wiekowe i zawody: pisarzy, dziennikarzy, biznesmenów, lekarzy, prawników

Są polskojęzyczne media, w tym telewizja. W Wilnie działa Dom Polski.

Nazwiska

W 2022 roku Sejm Republiki Litewskiej przyjął ustawę o oryginalnej pisowni nazwisk. Sejm zalegalizował litery „x”, „w” i „q” w dokumentach osobistych obywateli Litwy , ale nie obejmuje on żadnych znaków diakrytycznych aktualnych dla Polaków na Litwie: ą, ć, ę, ł, ń, ó, ś, ź, ż.

Parlament uchwalił ustawę 82 głosami za, 37 przeciw i 3 wstrzymujących się.

Ustawa weszła w życie 1maja 2022 r.

Imię i nazwisko obywatela Republiki Litewskiej może być przepisane literami alfabetu łacińskiego (ale bez znaków diakrytycznych) w dokumentach osobistych.